Uczniowie z niepowodzeniami szkolnymi wynikającymi z posiadania inteligencji niżej niż przeciętna doświadczają trudności nie tylko w aspekcie edukacyjnym, ale też emocjonalnym i społecznym. Przyczyny trudności często są złożone, nakładające się wzajemnie i wymagają oddziaływań nie tylko dydaktyczno-wychowawczych, ale też socjalnych.

W przypadku tych dzieci konieczne jest dostosowanie zarówno w zakresie formy, jak i treści wymagań. Nie kwalifikują się do szkół specjalnych, a program szkoły ogólnodostępnej jest dla nich trudny, a przede wszystkim zbyt szybko realizowany. W zasadzie tylko w tej grupie uczniów możemy mówić o dostosowaniu wymagań pamiętając jednak, że obniżenie kryteriów jakościowych nie może zejść poniżej podstawy programowej.

Sukces tych dzieci, nie tylko w sensie edukacyjnym, ale też sukces w rozumieniu ludzkim, często zależy od nas – nauczycieli. Jednak, aby być w stanie pomóc, nie wystarczy traktować ucznia z tego typu problemami jako kolejnego przypadku dydaktycznego. Chociaż jest to często trudne, warto znaleźć w nim coś, co wzbudza naszą sympatię i uznanie. Wtedy łatwiej będzie nam zrozumieć, że niewłaściwe zachowania dziecka nie są skierowane przeciwko nam, ale są często przejawem bezradności wobec problemów, które przerastają jego możliwości radzenia sobie z trudnościami w uczeniu się na sposób szkolny.

Sprawą otwartą jest nadanie im specjalnych praw na egzaminach zewnętrznych. Egzaminy te weryfikując wiedzę i umiejętności uczniów, decydują o tym, do jakiej szkoły uczeń będzie mógł uczęszczać. Niestety „dzieci z szarej strefy” muszą pogodzić się z faktem, że niektóre ścieżki edukacyjne są dla nich trudno osiągalne lub nawet niedostępne. Nie przeszkadza to jednak, aby mogły kończyć szkoły zawodowe, zdobyć dobry zawód i w przyszłości być szczęśliwymi, spełnionymi ludźmi.

Charakterystyka uczniów z obniżonym Ilorazem

  • Funkcjonowanie poznawcze
    • Wysoki konkretyzm myślenia
    • Obniżony poziom myślenia abstrakcyjnego (trudności w takich działaniach, jak uogólnianie, abstrahowanie, kategoryzowanie)
    • Trudności w generalizowaniu nowo nabytej wiedzy i wykorzystywaniu jej w nowych sytuacjach (innych przedmiotach szkolnych)
    • Sztywność myślenia, mała oryginalność
    • Problemy w rozumieniu złożonych poleceń słownych i pisemnych
    • Trudności w planowaniu działania (nie wiedzą, od czego zacząć, jakie są etapy, co po kolei robić)
    • Męczliwość (nie są przyzwyczajeni do wysiłku umysłowego)
    • Trudności w trwałym opanowywaniu wiedzy (dużo wolniej przypominają sobie to, czego się nauczyli)
    • Pracują w wolnym tempie i gubią się
    • Mały krytycyzm w stosunku do siebie i innych (np. bezkrytyczne stosowanie nieskutecznych sposobów uczenia się)
  • Funkcjonowanie psychospołeczne
    • Niedojrzałość emocjonalna
    • Niska samoocena, brak poczucia własnej wartości
    • Cechy nadpobudliwości, często w sytuacjach narastającego zmęczenia
    • Mała tolerancja na niepowodzenia
    • Brak poczucia kontroli i wpływu na cokolwiek
    • Mała samodzielność
    • Stopniowe obniżanie się motywacji do nauki
    • Utrata odpowiedzialności za naukę szkolną
    • Niewłaściwe strategie radzenia sobie w sytuacjach trudnych (na niewiedzę reagują śmiechem, milczeniem lub płaczem)
    • Przewidują porażkę jeszcze przed rozpoczęciem działania
    • Mogą być milczący, podporządkowani, nazbyt grzeczni, wycofani, nieśmiali lub impulsywni, z cechami nadpobudliwości psychoruchowej, przekraczający granice, mający trudności w podporządkowaniu się i przestrzeganiu reguł

Jak to wygląda w praktyce, czyli sposoby dostosowania wymagań dla uczniów, którzy mają trudności w opanowaniu podstawy programowej

  1. Zaburzenia w zakresie precepcji
    • Cechy ucznia z obniżoną normą intelektualną
      • problemy w zakresie analizy i syntezy słuchowej (mylenie liter, problemy z nauką czytana i pisania, trudności w różnicowaniu głosek, przekręcanie wyrazów)
      • trudności w zakresie percepcji wzrokowej: uczeń popełnia błędy, przepisując z tablicy, myli kolejność liter, cyfr, opuszcza fragmenty tekstu
      • kłopoty z różnicowaniem kształtów (np. kontynentów na mapie)
      • trudności w orientacji przestrzennej, problem z opanowaniem kierunków geograficznych, położeniem punktów w układzie współrzędnych, posługiwaniu się przyrządami geometrycznymi
      • nieumiejętność planowania i organizowania przestrzeni wokół siebie (zapominanie przedmiotów, prac domowych, rozgardiasz w miejscu pracy, nie kończy rozpoczętych działań i zaczyna inne, zapomina o posprzątaniu po sobie, rozrzuca rzeczy)
    • Proponowane dostosowania na lekcjach i w czasie sprawdzianów
      • upraszczanie poleceń, głośne odczytywanie poleceń przez nauczyciela
      • sporządzanie notatki dla ucznia
      • ograniczenie treści, wzbogacenie ilustracjami i gotowymi rysunkami np. układu współrzędnych, figur geometrycznych, brył)
      • ograniczenie ilości przedmiotów wokół ucznia,
      • stymulacja uwagi (krótkie instrukcje, zapisywanie informacji o pracy domowej, o tym, co trzeba przynieść, co trzeba zapamiętać),
      • krótkie polecenia,
      • konsekwencja
  2. Zaburzenia pamięci
    • Cechy ucznia z obniżoną normą intelektualną
      • skłonność do biernego zapamiętywania materiału,
      • brak umiejętności kojarzenia i organizowania przyswajanych słów w logiczną całość
      • istotnie niższy poziom pamięci słuchowej (uczeń nie pamięta złożonych poleceń, długich komunikatów, skomplikowanych definicji)
      • mechaniczne zapamiętywanie bez wiązania struktury gramatycznej z semantyczną
      • trudności z pamięcią operacyjną czy sekwencyjną (uczniowie mogą dobrze pamiętać treść rozmów między dorosłymi albo program TV na cały tydzień, nie potrafią zaś zapamiętać kolejności dni tygodnia lub miesięcy, często nie potrafią wykonać zadań, które poprzedniego dnia robili poprawnie samodzielnie)
    • Proponowane dostosowania na lekcjach i w czasie sprawdzianów
      • formułowanie pytań w taki sposób, by zawierały w swej treści informację naprowadzającą tok myślenia ucznia, prezentowaną uprzednio w trakcie omawiania tematu
      • ukierunkowanie pracy ucznia poprzez zwracanie uwagi na najważniejsze zagadnienia (np. w trakcie czytania lektury trzeba zwrócić uwagę na opis cech zewnętrznych i wewnętrznych bohatera, kolejność wydarzeń, wskazanie wydarzenia, które stanowi punkt kulminacyjny bądź wypisywanie kilku podstawowych pytań, na które powinien znaleźć odpowiedź czytając dany materiał itp.)
      • dawanie czasu do namysłu po zadaniu pytania, w trakcie odpowiedzi (co najmniej 3 sekundy, liczymy do 3!)
      • stosowanie krótkich komunikatów, poleceń
      • dostosowywanie sprawdzianów (testy jednokrotnego wyboru, dwa–trzy zadania na stronie, uzupełnianie tekstu z lukami (trudniejsze słownictwo w ramce do wyboru)
      • wykorzystanie mocnych stron (dobra pamięć mechaniczna: nauka wierszy, zasad, definicji w formie rymowanej)
      • upraszczanie tematów i zmniejszanie objętości dłuższych wypowiedzi pisemnych,
      • dołączanie niezbędnego słownictwa, niezbędnych struktur stylistycznych w postaci niedokończonych zdań,
      • częste utrwalanie wprowadzonych wcześniej niewielkich partii materiału,
      • wiązanie nowych wiadomości z tymi, które wcześniej już zostały zapisane w pamięci
  3. Zaburzenia uwagi
    • Cechy ucznia z obniżoną normą intelektualną
      • skłonność do rozpraszania się, nawet pod wpływem drobiazgów, bardzo słabych bodźców (uwaga jest bardzo delikatna i krucha)
      • jest bardzo nieuważne, z trudem skupia się, z trudem koncentruje swoją uwagę nawet na rzeczach bardzo dla niego ważnych, np. wysłuchaniu polecenia czy wyjaśnienia nauczyciela dotyczącego sposobu działania w trakcie pisania sprawdzianu (co i jak robić)
      • jest roztrzepane, wiele działań pozostawia niedokończonych
      • zadaje niekończące się pytania, zanudza nimi otoczenie, ale wcale nie wydaje się być zainteresowane uzyskaniem na nie odpowiedzi
    • Proponowane dostosowania na lekcjach i w czasie sprawdzianów
      • krótkie komunikaty, stymulujące impulsy w postaci następujących zapowiedzi: A teraz coś zabawnego… Uwaga! zaczynają się trudne rzeczy, wytężcie swoje umysły!
      • regularne przerywanie toku lekcji, dzielenie go na fazy wymagające wzmożonej koncentracji, wprowadzanie etapów pozwalających na rozluźnienie
      • rozbijanie poleceń złożonych na krótkie kroki operacyjne
      • ograniczenie ilości bodźców wokół ucznia
      • wyznaczenie dla ucznia właściwego miejsca w klasie (pierwsza lub ostatnia ławka i odpowiedni kolega)
      • kontrola poziomu koncentracji uwagi w czasie lekcji, uczniowi łatwiej będzie skupiać uwagę, kiedy nauczyciel będzie poruszał się po sali, zmieniał ton głosu, mówiąc czasami szybciej, czasami wolniej, głośniej lub ciszej
      • mniej zadań, prostsze zadania, ale nauczyciel konsekwentnie wymaga ich ukończenia
  4. Zaburzenia myślenia
    • Cechy ucznia z obniżoną normą intelektualną
      • uczeń nie rozumie bardziej złożonych poleceń nauczyciela
      • słownik ucznia jest ubogi, struktura gramatyczna zdań zaburzona
      • myślenie słowno-pojęciowe jest ukształtowane na poziomie wcześniejszej fazy rozwoju
      • problem z budowaniem logicznych i spójnych dłuższych wypowiedzi (pisemnych i ustnych)
      • wolne tempo pracy
      • trudności w dostrzeganiu związków przyczynowo- -skutkowych, przewidywaniu konsekwencji, wnioskowaniu
      • trudności w rozumieniu, przyswojeniu i stosowaniu abstrakcyjnych pojęć
    • Proponowane dostosowania na lekcjach i w czasie sprawdzianów
      • uproszczenie poleceń i pytań skierowanych do ucznia (pytania na poziomie umożliwiającym udzielenie odpowiedzi prowadzą do wzrostu motywacji i poczucia własnej wartości)
      • sprawdzanie poziomu rozumienia poleceń, w razie
      • potrzeby odczytywanie i wyjaśnianie instrukcji (początkowe zadania powinny być krótkie, a ich pierwsza część na tyle znajoma, by uczeń zrozumiał polecenie i mógł na początku doświadczyć sukcesu)
      • wydłużanie czasu pracy lub zmniejszanie porcji zadań
      • wprowadzanie treści z użyciem materiałów konkretno- obrazowych
      • wytworzenie nawyku wielokrotnego odczytywania tekstu i powtarzania go własnymi słowami
      • dokańczanie w domu niektórych prac wykonywanych na lekcjach
      • odpytywanie po uprzedzeniu: kiedy i z czego dokładnie uczeń będzie pytany
  5. Funkcjonowanie społeczno-emocjonalne
    • Cechy ucznia z obniżoną normą intelektualną
      • niedojrzałość emocjonalna (uczeń chętnie otacza się gronem młodszych kolegów, jest w równym stopniu otwarty wobec osób znanych sobie, jak i nieznajomych
      • słabsze rozumienie norm i zasad
      • zaniżone poczucie własnej wartości, niewiara we własne możliwości (przewidywanie porażki jeszcze przed rozpoczęciem działania)
      • szczególna wrażliwość na sytuacje stresowe i frustracje,
      • większa skłonność do reagowania agresją na frustrację
      • niewłaściwe strategie radzenia sobie w sytuacjach trudnych (na niewiedzę reaguje śmiechem, milczeniem lub płaczem)
    • Proponowane dostosowania na lekcjach i w czasie sprawdzianów
      • trening umiejętności społecznych
      • ustalenie zrozumiałych norm i zasad oraz konsekwentne odwoływanie się do nich

Ponadto bardzo ważne jest budowanie motywacji, wyrabianie pozytywnego stosunku do wyzwań, które stawiamy przed dzieckiem. Nauczyciel może to osiągnąć poprzez:

  • aktywizowanie – stwarzanie warunków dla samodzielnej inwencji dziecka, praca metodami aktywizującymi
  • docenianie wysiłków – zauważanie każdej próby rozwiązania zadania, choćby droga rozwiązania nie była najłatwiejsza lub nie zakończyła się sukcesem, np.: „Cieszę się, że próbowałeś sobie poradzić – to się nazywa pracowitość, wytrwałość…”,
  • zachęcanie do podejmowania kolejnych prób – np.: „Spróbuj jeszcze raz. Czasem trzeba wiele razy próbować zanim coś nam wyjdzie. Wierzę, że…”
  • chwalenie – docenianie tego, co uczeń umie i nad czym pracuje, a nie wytykanie błędów